Оюутолгойн домог
Эртээ урьдын цагт энэ газарт их уст далай байжээ. Далайн гүний гүнд эрдэнэсээр баян сантай Хар Лусын хаан амьдардаг байж гэнэ. Нэг удаа ихээ ган гачиг болж, их уст далай ширгэн алга болсонд хүн амьтан усаар гачигдан ангаж цангаж үхлийн ирмэгт тулаад, туйлдаа хүрч байжээ.
Тиймээс шаламгай зоригтой нэгнийгээ Лусын Хаантай уулзаж усаа битгий татаач гэж гуйлгахаар явуулжээ. Явсан хүн нь ирэхгүй байсан тул араас нь явуулаад л байж. Хэн ч эргэж ирээгүй тул нэгэн сайхан сэтгэлт ухаантай зоригт хүү явахаар болжээ.
Хүүг очтол Лусын хаан эрдэнэсийн их сангаа үзүүлээд, "Алт эрдэнэс авах уу, ус авах уу?" гэж асуусанд хүү "Ус авъя, алт эрдэнэсийг уух биш, усгүй бол хүн мал бүгд үхэх нь" гэсэн аж. Хүүгийн хариултыг сонссон Лусын хаан "За хүслийг чинь биелүүлье. Их далай эргэж гарахгүй ч үеийн үед усаар тасрахгуй, баян булаг ундарч, хүн мал ундаалах болно. Хэрэв чи алт эрдэнэс хүссэн бол бусдын чинь адил чамайг алж, хүн мал чинь үхэх байлаа" гэж хэмээжээ.
Ийнхүү их далай ирээгүй ч, элсэн ёроол нь хуурай хэвээр үлдсэн ч булаг шанд оргилсон баянбүрдүүд бий болж ард олон амар сайхандаа жаргажээ.
Одоогоор бол тэр их газар доорх эрдэнэс нь бидний гадныханд зараад байгаа алт, зэс билээ.