Эрт дээр үед бага Шаргалжуутын рашаанд хатад  биеэ булхаж, алжаал ядаргаагаа тайлдаг байсан бол их Шаргалжуутын рашаанд хаад, ноёд ихэвчлэн ордог байжээ. Харамсалтай нь, бага Шаргалжуутад хааны хатан орж байхдаа насан эцэслэсэн байна. Иймээс эл түүхээс улбаалан хааны хатныг авч одсон тус рашааныг ''муу'' Шаргалжуут хэмээн нэрийдэх болжээ.

Гэлээ ч, тухайн үедээ рашаан сайн судлагдаагүй байх магадлалтай юм. Рашаан усны найрлага болоод рашаанд яаж орох, ямар гам сахих талаар нарийвчилсан заавар, зөвлөгөө байгаагүйн улмаас тус рашааныг буруу хэрэглэж, хааны хатан эндсэн байж ч болзошгүй.

Рашаанд орох, шавших, утах зэрэг нь маш нарийн ёс жаягтай бөгөөд рашаан усанд орсныхоо дараа заавал гам барих мөн хэтрүүлж хэрэглэхгүй байх гэх мэт энгийн хориглох шалтгаанууд бий.  Рашаанд орохын өмнө зүрхний архаг хууч болон даралт өндөртэй хүмүүс бага багаар биеэ дасгахгүй бол нэг дор удаан хугацаагаар суувал харвалт өгөх эрсдэлтэй.

Бага Шаргалжуут нь Баянхонгор аймгийн Өлзийт сумын 3-р баг Нарийн гол гэдэг газар аймгийн төвөөсөө 45 км-ийн зайд оршдог, далайн түвшнээс дээш 2190 метр өндөрлөгт оршдог бол их Шаргалжуут 1945 метрийн өндөрт байдаг. Иймээс их Шаргалжуутын рашааныг бага Шаргалжуутаас эх авсан хэмээн үзэх нь олонтаа.

Уулын цэнгэг агаар, байгалийн үзэсгэлэн цогцолсон газар орших бага Шаргалжуутын рашааны дэргэд ''Баян ундарга зэндмэнэ'' сувилал, амралтын газар үйл ажиллагаа явуулдаг бөгөөд Улаанбаатар хотоос 650 км зайд оршдог байна. Шавар эмчилгээ, сэтгэл засал, иллэг, тулгуур эрхтэний бариа засал арьсны болоод архаг өвчин эмчлэх төрөл бүрийн эмчилгээ, сувилал хийдэг. 2014, 2016 онуудад ШУА-ийн Хими, Химийн технологийн хүрээлэнгийн судлаач, эрдэмтэд азотлог, эмчилгээний хүчин чадал сайтай, цайрын хүчил болоод исэл өндөртэй тус рашаанд 16 төрлийн анагаах увидастай рашаан буйг тогтоожээ. Өвөрхангай аймгийн 'Ятруугийн рашаан, Баянхонгор аймгийн бага Шаргалжуут, болон Шаргалжуутын гурван рашааныг газар доогуураа хүйн холбоотой хэмээн үздэг. Эдгээр гурван рашааны найрлага ижил гэнэ.

Шаргалжуутын рашааныг 300 гаруй жилийн өмнөөс хэрэглэж эхэлсэн түүхийг гэрчлэх  ул мөр одоог хүртэл хадгалагдан байдаг ба халууны хэмийг чулуун дээр тодорхой бичсэн байдаг.  

Эрт дээр үед өртөөч нар мориор явах үед ''Галзуут галзуурчихаж уу?'' хэмээн нэг нэгнээсээ асууж сурагладаг байжээ. Учир нь, бороо хур ихтэй жил Шаргалжуутын гол үерлэж, эргээ даван ''улаанаараа'' эргэлддэг байж. Ийнхүү, ''Шар галзуут'' гэх болсон бөгөөд хожим ''Шаргалжуут'' гэж нэрлэх болсон түүхтэй.

Ам дамжин  ирсэн нэгэн домгийг энд өгүүлье

Эрт үед лам нар хүрээ хийд орж бишгүй их мөргөдөг байжээ.  Хүрээ орох зам зуур нэг ламтан  өвдөж гэнэ. Тэрээр шар өвчин туссан байжээ. Эмч домч, эмчилгээ сувилгаа үгүй тул өнөөх лам "Би эндээ хоцоръё. Та нар цааш яв!  Эдгэх боломжгүй энэ өвчин намайг авч одно'' хэмээн үлджээ.

Өнөөх лам ч үхлээ хүлээх мэт хэвтэж байтал хажууханд харагдах хаднаас рашаан олгойдон гарч харагдав. Лам тэрхүү рашаанаас хэдэнтээ балган дуг хийжээ. Удалгүй ламын бие илааршин хөнгөрч, улмаар эдгэрч гэнэ. Ийнхүү тус ламын уусан рашааныг ''Ламын рашаан'' хэмээн нэрийддэг байсан боловч хожим ''Лхам''-ын рашаан болон хувирчээ . Энэхүү рашаан нь одоогийн Шаргалжуутын рашаантай ойрхон газарт байдаг.

Сүүлийн жилүүдэд их Шаргалжуут баруун талаасаа буюу ''Хүрэн цорготын рашаан'' мөн ''Лхам''-ын рашааны ундарга багасч байгаа. Учир нь, их Шаргалжуут ширгэж үгүй болоод бага Шаргалжуутын рашаан ихэснэ хэмээн эртнээс хэлцэж зөгнөдөг байжээ.